روز کتاب وکتابخوانی

      امروز بیست و چهارم آبان ماه روز کتاب و کتابخوانی است. از گذشته دور کتاب به عنوان یکی از ابزارهای آموزشی مورد توجه بوده است و اولیای دین نیز به پدید‌آوردن آثار علمی و فرهنگ مکتوب توصیه‌های مهمی داشته‌اند. امروزه نیز حاصل از تفکر و تجربه‌های اهل اندیشه و معرفت بوسیله کتاب در دسترس همگان قرا رمی‌گیرد و کتاب خانه‌ها، کانون‌ها و همایش صاحب‌نظران و گلستان پرطراوت صاحبان معرفت است.درحال حاضر کتاب و کتابخوانی چه موقعیتی در کشور ما ایران دارد؟ این سؤالی است که همه آنهایی که دغدغه توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و در یک کلام آرزوی رشد و کمال این کشور را در دل دارند، باید پاسخی اساسی برای آن پیدا کنند. تجربه جهانی نشان می دهد که رشد و توسعه تمدنها، ریشه در رشد فکری و فرهنگی هر جامعه دارد و بدون رشد فرهنگ کتابخوانی در جوامع، نمی توان به رشد هیچ تمدنی دل خوش کرد. باید تأکید کرد که علیرغم رشد رسانه های گوناگون جمعی تاکنون هیچ رسانه ای نتوانسته است نقشی را که کتاب در رشد تمدنها داشته است، ایفا نماید.
گرچه کشورهای درحال توسعه نزدیک به 80درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند، اما کمتر از 30درصد کتابهای مصرفی جهان را تولید می کنند و کمتر از این نسبت نیز به کتابخوانی مشغول هستند، این در شرایطی است که کشورهای پیشرفته یا توسعه یافته که حدود 20درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند، 70درصد کتابهای مصرفی جهان را تولید می کنند. تاوان این تفاوت و فاصله را آیا جز کشورهای درحال توسعه باید بپردازند؟
تبعیض جهانی در کتابخوانی
     کشورهای اروپایی حدود 15درصد جمعیت جهان را در خود جای داده اند، اما در سال 1990 بیشتر از نصف کتابهای مصرفی جهان را تولید کرده اند، آیا معنای این، نیازمندی جهان به اروپا در تولید و انتشار کتاب نیست؟
اروپا در سال 1991 به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت خود، 802عنوان کتاب منتشر کرده است، اما در قاره آسیا در همین سال به ازای هر یک میلیون نفر آسیایی 70عنوان و در قاره آفریقا به ازای هر یک میلیون نفر آفریقایی فقط 20عنوان کتاب منتشر شده است.
مشکل کتاب در جهان سوم، تنها به کمبود تولید و نشر کتاب محدود نمی شود، مشکل اساسی این است که حتی اگر کتاب های زیادی هم در این کشورها منتشر شود، میزان افراد استفاده کننده از این کتابها (کتابخوانها) بسیار پایین است.
کتابخوانی در ایران
اما موقعیت ایران در زمینه نشر کتاب و کتابخوانی چگونه است؟ در کشور ما هر سال چه تعدادی کتاب جدید منتشر می شود و میزان کتابخوانی چگونه است؟
اگرچه درمورد میزان کتاب منتشر شده در ایران می توان به آمار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تکیه کرد، اما در زمینه کتابخوانی متأسفانه هیچ مطالعه جدی تاکنون صورت نگرفته است و دیدگاه های متفاوتی دراین زمینه وجود دارد.
عده زیادی از چهره های شاخص فرهنگی کشور معتقدند که درصد کتابخوان و کتابخوانی در جامعه کاهش یافته است و تحلیل های گوناگونی برای این موضوع ارائه می کنند، اما کارشناسان و مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چنین اعتقادی ندارند و معتقدند که رشد و افزایش میزان کتاب های منتشر شده در دو دهه گذشته نشان می دهد که هم میزان تولید کتاب و هم تعداد کتابخوان در ایران افزایش یافته است.
محمدجواد مرادی نیا مدیرکل مراکز و روابط فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دراین رابطه می گوید:
یک ذهنیت بسیار قوی در جامعه ما وجود دارد و آن این است که میزان وسرانه کتابخوانی در کشور ما بسیار پایین است؛ سؤال من این است که ما براساس کدام تحقیق و نظرسنجی علمی به این نتیجه رسیده ایم، اگر این موضوع صرفاً یک برداشت شخصی است، می توان درمورد خیلی از مسائل این برداشت ها را مطرح کرد، ولی این برداشت ها منطبق بر واقعیت نیستند. آن چیزی که ما داریم از نزدیک می بینیم این است که هرسال و هرماه بر میزان تقاضای چاپ کتاب از سوی نویسندگان و ناشران اضافه می شود، معنی این کار این است که اگر این کتاب ها متقاضی نداشته باشد، باید عرضه هم کاهش پیدا کند درصورتی که عرضه کتاب افزایش پیدا کرده است.
در سال 1382 حدود 40هزارعنوان کتاب منتشر شده که این رقم چندین برابر رقم کتاب های چاپ شده در سال های اول انقلاب است.
این یک پارامتر خوبی است که نشان می دهد ما رشد کتابخوانی داشته ایم یا نه؟?
مرادی نیا می افزاید: ?نکته دوم این است که جامعه ای که روزبه روز میزان افراد باسواد آن افزایش پیدا می کنند و سطح تحصیلات رشد جهشی دارد، به صورت طبیعی نیازش به کتاب و کتابخوانی بیشتر می شود. میزان باسوادان ما را در اوایل انقلاب با حالا مقایسه کنید، همچنین تعداد دانشجویان، دانش آموختگان سطوح عالی را مقایسه کنید، اینها لاجرم نیازمند مطالعه کتاب های گوناگون و حتی کتاب های غیردرسی هستند، دانشجویان رشته های مختلف مانند علوم اجتماعی، روانشناسی و تاریخ حتماً برای افزایش معلومات خود یک ارتباط نزدیک با کتاب های درسی و غیردرسی برقرار می کنند.
نکته سوم این است که شواهد و قرائن نشان می دهد که مردم جامعه با افزایش معلومات عمومی خود، علاقه مندی بیشتری به مطالعه نسبت به قبل نشان می دهند. مطالعات مردم در زمینه های بهداشت عمومی (که مستقیماً با سلامتی آنها ارتباط دارد)، روانشناسی، خودشناسی، خداشناسی و مطالعات دینی به صورت چشمگیری افزایش پیدا کرده است. به همین دلیل سطح دانش عمومی جامعه ما افزایش قابل توجه ای کرده است. اینها باعث شده که مردم درمورد موضوعات مهم اجتماعی و عمومی که با سرنوشت خود و جامعه ارتباط پیدامی کند، حساسیت بیشتری نشان دهند و از موضع آگاهی اتخاذ موضع کرده و یا تصمیم گیری نمایند، مثلاً در انتخابات مجلس یا ریاست جمهوری یا سایر مسائل مهم شاهد واکنش، موضع گیری منطبق بر علم و آگاهی مردم هستیم. اینها اگر شاهدی بر افزایش مطالعه مردم نیستند پس چه نامی می توان بر آنها گذاشت؟
مدیرکل مراکز و روابط فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه ضمن ارائه آمار و ارقام کتاب هایی که در سال های 80 و 81 چاپ شده اند، می گوید: در سال 1380، در مجموع 31661 عنوان کتاب و در سال 1381، 35854عنوان کتاب منتشر شده است که مقایسه این دو سال هم نشان می دهد که میزان و عناوین کتاب های چاپ شده در کشور روبه رشد است.?
وی می افزاید: در سال 1380، در زمینه کلیات، 935 عنوان، فلسفه 1044 عنوان، دین 6787عنوان، علوم اجتماعی 2742عنوان، زبان 2472عنوان، علوم طبیعی و ریاضیات 2136عنوان، علوم عملی 3832عنوان، هنر 939عنوان، ادبیات 4292عنوان، تاریخ و جغرافیا 1545عنوان و کودکان ونوجوانان 4937عنوان کتاب منتشر شده است (جدول شماره 1)
همچنین در سال 1381 درزمینه کلیات 1167عنوان، فلسفه 1113عنوان، دین 6754عنوان، علوم اجتماعی 3211عنوان، زبان 2790عنوان، علوم طبیعی و ریاضیات 2771عنوان، علوم عملی 4675عنوان، هنر 1113، ادبیات 4980عنوان، تاریخ و جغرافیا 1766 عنوان و کودکان و نوجوانان 5504 عنوان کتاب منتشر شده است (جدول شماره 2)
کتابخوانی اجباری، کتابخوانی آزاد
شکی نیست که آمار و ارقام کتابهای چاپ شده در سال های اخیر و مقایسه آن با سال های گذشته حکایت از افزایش تعداد عناوین کتابهای منتشر شده در سال های اخیر دارد، اما دو نکته اساسی در این زمینه وجود دارد که نباید نسبت به آن بی توجه بود: نکته اول این است که باید توجه داشته باشیم که بسیاری از کتابهای منتشر شده کتابهای درسی دانش آموزان یا دانشجویان است و چاپ و نشر و خرید آنها حکایت از علاقه مندی مردم به مطالعه کتاب نمی کند.
نکته دوم میزان مطالعه آزاد است که شواهد گوناگون حاکی از کم علاقگی به مطالعه کتاب آزاد در کشور است. امروز مردم ما نه تنها نسبت به خواندن کتاب به صورت آزاد خیلی بی توجه هستند، بلکه میزان رغبت به مطالعه روزنامه هم در کشور ما پایین است.
در کشور ما جمع تیراژ همه روزنامه های منتشر شده از 5/2 میلیون روزنامه تجاوز نمی کند در صورتی که تیراژ فقط یکی از روزنامه های ژاپن (آساهی) حدود 20 میلیون نسخه است.
به گفته بسیاری از کارشناسان، مهمترین عامل خرید و مطالعه برخی از کتابها توسط مردم، گرفتن مدرک تحصیلی یا گروه شغلی و... است که به نحوی مربوط به معیشت، زندگی پیدا کردن کار و افزایش حقوق است و هیچ ربطی به علاقه مندی مردم به مطالعه و کتابخوانی ندارد.

سرانه کتابخوانی

پس از مدت‌ها که دست اندرکاران امور کتاب رقم پایین مطالعه را امری غیر مستند لقب می‌دادند، یک مقام رسمی و مرتبط با کتاب و کتابخوانی اعلام کرد: سرانه کتابخوانی در ایران دو دقیقه در شبانه روز است.

به گزارش همشهری آنلاین علی‌اکبر اشعری، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی درحاشیه دهمین همایش سراسری مسئولان شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی و ستادهای تابعه که در مشهد برگزار می شود، به‌مهر گفت: این سرانه با افزودن کتب درسی برای برخی از افراد در شبانه روز حدود شش دقیقه است.

مشاور فرهنگی رئیس جمهور با اشاره به جمعیت ?? میلیونی کشور یادآور شد: برای ملتی که بیش از ?? درصد باسواد دارد این رقم، بسیار تأسف‌بار است.

وی اظهار داشت: این در حالی است که شاخص‌های کتابخوانی در کشور بسیار بالاست و می توان از این شاخص‌ها به صورت بهینه استفاده کرد.

اشعری تعداد تیتراژ کتاب و کتابخانه های عمومی را جزء مهمترین شاخصهای موجود کتابخوانی دانست و افزود: هم اکنون ایران با بیش از دو هزار کتابخانه عمومی و چاپ حداقل سه هزار نسخه کتاب در هر خط چاپ یکی از فرهنگ سازترین کشورهای دنیا است.

رئیس سازمان کتابخانه و اسناد ملی ایران با اشاره به رشد ?? درصدی کتابخوانی در کشور بیان داشت: عدم وجود فضایی مناسب در کتابخانه‌ها و به روز نبودن کتب موجود در این کتابخانه‌ها بزرگترین مشکلات کشور در زمینه کتابخوانی است.

وی در خصوص اسناد موجود کتابخانه‌های ایران یادآور شد: در حال حاضر این کتابخانه دارای بیش از دو میلیون کتاب، چهار میلیون جلد نشریه، ??? میلیون سند و حدود ?? هزار نسخ خطی است.

اشعری خاطرنشان کرد: همچنین این کتابخانه با ??? کتابخانه ملی در دنیا تاکنون موافقت نامه امضا کرده است.

وی اظهار داشت: تاکنون در بسیاری از استانها، شعب کتابخانه ملی افتتاح شده که این شعب هنوز در استان خراسان رضوی به دلیل عدم همکاری مسئولان استانی با اختصاص فضایی مناسب به بهره برداری نرسیده است.

کتابخانه آموزشگاهی

و نقش آن در ایجاد عادت به مطالعه در دانش آموزان

برای ایجاد عادت به مطالعه و انگیزه های لازم در کودکان و نوجوانان باید از دوران کودکی این مساله مهم تلقی شود و خواندن مطالب برای کودکان قبل از ورود آنها به محیط مدرسه توسط والدین با تهیه کتابهای مناسب انجام شود تا علاقه به مطالعه بوجود آید تا زمانی که کودک پا به محیط مدرسه می گذارد با مهم تلقی کردن امر خواندن،آن علاقه دوران کودکی به عادت به مطالعه در او تبدیل شود.

 کتابخانه آموزشگاهی

کتابخانه آموزشگاهی مجموعه ای از مواد چاپی و غیر چاپی است که در مدرسه برای پاسخگویی به نیازهای آموزشی،اطلاعاتی،تحقیقاتی،تفریحی و فردی دانش آموزان و معلمان ایجاد می شود.هدف اصلی آن رسیدن به اهدافی است که آموزش و پرورش تعیین کرده است.(فهیمه باب الحوائجی،12)

کتابخانه آموزشگاهی با ایجاد فضایی صمیمی و تهیه کتابهای مناسب و متناسب با نیازها و علایق دانش آموزان ، نقش مهمی در ایجاد عادت به مطالعه درآنها دارند .وجود کتابخانه های پویا،مجهز و مطلوب باعث می شود که گرایش آنها به مطالعه بیشتر شود و کم بودن تعداد کتابخانه ها در محیط های آموزشی و عدم دسترسی آسان به مواد خواندنی مورد نیاز و مورد علاقه باعث می شود که گرایش به مطالعه به حداقل برسد و یا حتی از بین برود.

کتابدار کتابخانه آموزشگاهی

وجود کتابدار متخصص از جمله عوامل مهم در هدایت دانش آموزان به کتابخانه است.

کتابدار باید در برنامه های آموزشی و فراگیری شرکت کرده و به هماهنگی فعالیتهای کتابخانه و برنامه درسی بپردازد،همچنین از تغییرات نظام آموزشی با اطلاع باشد و بکوشد برنامه های کتابخانه را با آن هماهنگ سازد.با سازماندهی کتابها که منجر به دسترسی سریع به مجموعه می شود می تواند سبب جلب مراجعین به کتابخانه شود.

از وظایف مهم کتابدار مدرسه ،انتخاب کتاب مناسب ،حفظ تعادل بین کتابهای آموزشی و سرگرمی و داستان و تازه نگه داشتن مجموعه کتابخانه است .

از مهمترین ویژگی های اخلاقی کتابدار موفق کودکان این است که به آنان صمیمانه عشق بورزد ،بردبار ،مؤدب ،مهربان باشد .در برخورد با کودکان از همان قواعدی پیروی کند که در برخورد با بزرگسالان به کار می برد .با احترام با کودکان رفتار کند و به دنیای خصوصی کودک احترام بگذارد.

توجه به علایق گوناگون کودکان از جمله تماشای تلویزیون ،موسیقی،لباس و آرایش ،فعالیتهای اوقات فراغت و عادتها و علایق مطالعه در ایفای نقش خود مؤثر است .

برای کتابداران حمایت از کودکان و نوجوانان تنها به معنی کاربرد تخصص به منظور فراهم آوری مواد و خدمات نیست ،بلکه از این مهمتر ،پرورش حس نوع دوستی ،اعتقاد به اهمیت افراد و اعتماد به نفس در مورد تواناییهای فردی است . 

 نقش معلم در بهره گیری از کتابخانه

معلم در اجرای برنامه در خلال دروس ،در ایجاد عادت به مطالعه،خواندن را به عنوان وسیله ای برای افزایش آگاهی و گسترش مهارت در زمینه ی دروس مختلف،به کودک معرفی می کند تا کودک به مطالعه ترغیب شود. این مسئله منجر به درک بهتر و آموختن بهتر دروس می شود.

توجه معلم به کتابهای جنبی این آگاهی را به کودک می دهد که یادگرفتن فقط منحصر به کتابهای درسی و معلم و کلاس درس نمی شود ،بلکه چیزهایی بیش از اینها می توان آموخت .استفاده از این روش باعث می شود که کودک برای برآورده شدن این نیاز راهی کتابخانه شود.

کتابدار و معلم باید در تعامل با یکدیگر باشند و کتابدار در انتخاب کتابهای کتابخانه از معلمان نظر خواهی کند زیرا او بیشتر فعالیتهای یادگیری دانش آموزان را کنترل و هدایت می کند.

فعایتهای کتابخانه

کتابخانه در راستای جذب دانش آموزان به کتابخانه و زمینه سازی گرایش دانش آموزان به کتاب و کتابخوانی می تواند فعالیتهایی را انجام دهد .حال به معرفی چندی از این فعالیتها می پردازیم:

1.     داستان گویی و کتابخوانی

2.     معرفی کتابخانه به کودکان و آگاه ساختن آنان که چگونه به موجودی کتابخانه و آنچه نیاز دارند ،دسترسی پیدا کنند .این امر منجر به کاهش اضطراب از ورود و استفاده از کتابخانه می انجامد. 

3.     معرفی کتاب :معرفی کتابهای مناسب و مفید جدید متناسب با موضوعات درسی . 

4.     برگزاری جلساتی با پدیدآورندگان کتاب چون نویسندگان ،تصویرگران ،ناشران و... .

5.     نمایشگاه کتاب :برپایی نمایشگاه کتاب به مناسبتهای مختلفی چون هفته معلم ،روز جهانی کودک،روز دانش آموز،هفته کتاب می تواند باعث ایجاد علاقه وعادت به مطالعه در افراد شود. این نمایشگاه به دو صورت نمایشگاه کلاسی که فقط مختص به یک کلاس می باشد ودیگری نمایشگاه موضوعی که کتابهای مربوط به یک موضوع خاص نمایش داده می شود ،می توان انجام گیرد. 

6.     بحث و گفتگو درباره کتاب و برپایی جلسات نقد کتاب ،همچنین بحث درباره فیلم هایی که بر اساس کتابها ساخته شده اند. 

7.     بازی و مسابقات مربوط به کتاب:برگزاری مسابقات مختلف و طرح سؤالاتی از کتابهای خاص در مناسبتهای مختلف. 

8.     روزهای خاص و برنامه های آن:در نظر گرفتن زنگی به نام ساعت مطالعه در مدارس ویا برپایی بعضی از کلاسها در محیط کتابخانه و تقویت این امر می تواند در ایجاد عادت به مطالعه در دانش آموزان بسیار مفید باشد. 

9.     نمایش فیلم ،اسلاید،نوارهای ویدئویی ،نمایش عروسکی و اجرای نمایشنامه،طراحی و کاردستی،مجالس شب شعر و کارگاههای ادبی. 

10.            ترویج فرهنگ هدیه و یادگاری دادن کتاب در روزهای جشن تولد و اعیاد. 

نتیجه گیری

کتابخانه آموزشگاهی نقش مهمی در ایجاد عادت به مطالعه در دانش آموزان دارد، بهمین دلیل باید آن را به عنوان یکی از بخشهای مهم آموزشگاه در نظر گرفت و تلاش در جهت پویا نگهداشتن آن کرد.به امید روزی که همه ی آموزشگاهها دارای یک کتابخانه مجهز و پویا باشند.

کتابدار موفق

امروزه هزارن نشریه، کتاب، و منابع اطلاعاتی دیگر در زمینه های مختلف علوم در سراسر جهان منتشر میشود؛ منابعی که از طریق آنها می توان به آخرین اطلاعات علمی دست پیدا کرد. از اینرو، کلیه افرادی که به نوعی با این اطلاعات سرو کار دارند از قبیل دانشجویان، اساتید، محققان و کلیه متخصصان دانشهای مرتبط، با دسترسی به آخرین منابع اطلاعاتی مربوطه، دانش خود را به روز کرده و از آخرین اکتشافات و اختراعات مرتبط با رشته تخصصی خود، مطلع می شوند. میزان آثار منتشره که در قالبهای مختلف الکترونیکی و غیر الکترونیکی ثبت و ضبط شده است، بسیار زیادتر از آن است که متخصصان علوم مختلف بتوانند بتنهایی مطالب موردنظر را از میان این حجم انبوه پیدا کنند. چنین کاری در توان متخصصان رشته کتابداری و اطلاع رسانی است؛ افرادی که در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مکانهای مختلفی مانند دانشگاهها، مراکز تحقیقاتی، شرکتهای اطلاع رسانی و مراکز دیگر به کار مشغولند. در هر صورت این کتابداران عزیز یا بهتر بگوییم متخصصین اطلاع رسانی، در هر جا که مشغول باشند نیاز به روز آمد نمودن اطلاعات خود و بالا بردن تواناییهای خود منطبق با تکنولوژی روز دارند تا بوسیله آن بتوانند متخصصین را در زمینه دستیابی به اطلاعات روز آمد غنی سازند. در واقع میتوان متخصصین اطلاع رسانی را دستیار متخصصین علوم مختلف دانست و همان طور که یک متخصص برای انجام یک کار تحقیقی نیاز به طی مراحل مختلف تحقیق خود دارد، باید از منابع اطلاعاتی مربوطه برای روزآمد کردن اطلاعات خود بهره مند شود تا بتواند کار خودرا به نحو احسن انجام دهد.
در پایان می توان گفت کتابدار و اطلاع رسان موفق کسی است که:
در گوش دادن و فهمیدن سوالات مراجعه کننده دقیق است و سعی می کند پاسخ مناسبی در اختیار او قرار دهد،
سازماندهی مواد را خوب می داند و سعی در دادن ایده های خوب جهت استفاده آسانتر منابع توسط مراجعه کننده دارد،
در استفاده از کامپیوتر، ابزار جانبی آن، و اینتر نت مهارت دارد،
با زبان انگلیسی آشنایی کافی دارد،
چگونگی استفاده از بانکها وپایگاههای اطلاعاتی را خوب می داند،
با ساخت وب سایت آشنایی دارد،
کنجکاو است و همیشه تمایل به یاد گیری بیشتر دارد،
در به اشتراک گذاشتن دانش خود می کوشد و جهت آموزش افراد در دسترسی به منابع اطلاعاتی می کوشد،
در یادگیری تکنولوژیهای جدید و روشهای جدید یافتن اطلاعات مصر است،
در خصوص آنچه که یک منبع اطلاعاتی را خوب یا بد می سازد می اندیشد،
توانایی ارزیابی نیازهای کتابخانه واحد متبوع خود را داشته باشد،
سعی در حل مشکلات در حیطه وظایف خود دارد،
و در جریان انتشار منابع اطلاعاتی جدید و فراهم نمودن آنها قرار گیرد.
عاصمی استادیار دانشگاه اصفهان